Boekenpaleizen of luchtkasteel?
Deel I: Het gilde
Polare is failliet
Het boekhandelsgilde
De vaste boekenprijs
De functie van het boek
Deel II: Kluwer en BGN
Het ontstaan van een keten
Invloed op de branche
In gevecht met Elsevier
Boekhandels Groep Nederland
Het distributiedrama
Groep of niet?
Deel III: BGN en Selexyz
Zwarte cijfers
Nieuwe structuren
Paleizenbouw
Naamgeving
Wie wil er Bol.com?
Een nieuwe formule
De verkoop van Selexyz
Laatste acte
Deel IV: Polare
De komst van ProCures
De analyse
Polaresatie
Stand-still
Too firm, too fast
Cultuurstrijd
Deel V: In eigen handen
Een nieuw begin
De grote drie
Terug naar de toekomst
Hoe het verder ging
Het boekhandelsgilde is een oud metier, sterk georganiseerd en met ‘kleine luyden’, de boekverkopers. Uitgevers en boekverkopers hebben ieder hun eigen belangengroepen, die ontwikkelingen in de markt met elkaar bespreken. CB is als boekendistributeur een grote speler en verzorgt vrijwel alleen de verspreiding van de boeken naar de ruim 1500 boekverkooppunten in ons land. CB is eigendom van uitgevers en boekverkopers, maar heeft een autonome bedrijfsvoering. De prijs van de boeken is stabiel. Reden hiervoor is de vaste boekenprijs die nu zo’n tien jaar in de wet is verankerd. De vaste boekenprijs en de solide infrastructuur geven de boekenbranche rust en zekerheid, maar vormen volgens sommigen binnen en buiten het boekenvak een rem op veranderingen. En veranderingen zijn nodig in een sterk krimpende en digitaliserende markt. Die markt is relatief al niet groot, hoeveel deze omvang weinig zegt over de maatschappelijke waarde. Zo zijn er in 2013 ongeveer 41 miljoen boeken verkocht met een omzet van 525 miljoen euro. Ter vergelijking: bloemenwinkels draaiden de dubbele omzet hiervan 20 en drogisterijen bijna het zesvoudige. Het aantal in 2013 verkochte boeken is met 8,1 procent gedaald ten opzichte van het voorgaande jaar. En de omzetdaling sinds 2009 bedraagt gemiddeld zo’n 5 procent per jaar. De ontwikkeling van internet en de opkomst van het e-book vormen een revolutie en het is nog onduidelijk hoe de branche hier het beste op inspeelt.
Ari Doeser, oud-directeur van de branchevereniging KBb, Koninklijke Boekverkopersbond, kent de boekenbranche door en door. In 1983 kwam hij als jurist bij de dan nog Nederlandse Boekverkopersbond (NBb), die sinds haar honderdjarig bestaan in 2007 Koninklijk is en begint met een K. Drie jaar later was hij er secretaris, vervolgens directeur en dat blijft hij een kwart eeuw lang tot 2011.
‘Generaties is er gebouwd aan het fundament, de infrastructuur van het boekenvak,’ zegt hij, ‘en het is uitzonderlijk wat er is geconstrueerd. In elk aspect is het boekenvak goed georganiseerd en in vergelijking tot het buitenland zelfs voortreffelijk. Zo is het uniek dat de distributie via CB in handen is van zowel de producent als de detaillist. Het boekenvak is groot geworden dankzij de collectiviteitsgedachte die daaraan ten grondslag ligt.’
Door die collectiviteitsgedachte kent de boekenbranche veel samenwerkingsregelingen, die weer om organisatie vragen. Bestuurlijk kan dat lastig zijn, omdat je niet alleen eventuele conflicten vrijwel uitsluitend in overleg en overeenstemming moet oplossen, maar er ook een vorm van belangenverstrengeling optreedt. Een uitgever of boekverkoper met een bestuurlijke functie heeft immers zowel eigen belangen als branchebelangen. En zit in voortdurend overleg met zijn concurrent. Dit geeft het vak niet alleen een collectief karakter, maar ook een continue frictie.
‘De infrastructuur van het boekenvak is bijzonder,’ vindt ook Hans Willem Cortenraad, directeur van CB. ‘We hebben een vaste boekenprijs en een centraal logistiek en distributieorgaan in de vorm van het CB. Brancheverenigingen zoals de Koninklijke Boekverkopersbond (KBb) en het Nederlands Uitgeversverbond (NUV) en stichtingen zoals de Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) en de Boekenbon zijn vaste partijen. Het is een kleine overzichtelijke sector en we kennen elkaar goed. Vaak zitten we bij elkaar in het bestuur. Dat leidt tot kruisbestuiving en een goede kennis van de sector, maar er is hierdoor ook een bepaalde stroperigheid die innovatie in de weg staat.’
Paul Schnabel, die van 1998 tot 2013 directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau is en daarmee een betrokken buitenstaander, gaat een stapje verder. ‘De boekenbranche kent traditioneel de wat gesloten, gildeachtige cultuur van lokale familiebedrijven over soms vele generaties,’ zegt hij. ‘Dat is al doorbroken door de opkomst van boekhandelsketens, maar nu breekt er een fase aan waarin niet de vergroting van de schaal het voordeel brengt, maar de verandering in de levering. Amazon en Bol.com hebben altijd alles op voorraad, de opkomst van het e-book maakt een hele bibliotheek draagbaar en het veranderende vrijetijdsgedrag van ook hoogopgeleide mensen maakt lezen tot een van de vele opties. De traditionele boekwinkel heeft het daardoor moeilijk en daar is geen eenvoudige oplossing voor. De cd-winkel en de videotheek zijn al verdwenen, hetzelfde geldt al bijna voor het antiquariaat als winkel en in bibliotheken worden steeds minder boeken uitgeleend. Je wilt niet dat de boekhandel verdwijnt, maar het dreigt wel.’
‘In de sector is een aantal zaken heel goed geregeld en juist daarom houden we het nog steeds redelijk uit,’ stelt Matthijs van der Lely, voormalig CEO van Selexyz, hier tegenover. ‘De markt staat onder spanning, maar heel grote conflicten tussen leverancier en afnemer zijn er niet. Vergelijk dat eens met een organisatie als de Hema, die betalingstermijnen van 120 dagen met zijn leveranciers afdwingt. In de boekenbranche zou dat niet lukken. Veel mensen worden weliswaar niet rijk van het boekenvak, maar even zo veel kunnen er van leven. En dat is een groot goed.’
Voor Paul Dumas die op 3 april 2012 als de redder van Selexyz het boekenvak instapt, is het vanaf het begin duidelijk. Hij wil niet mee in het systeem. Hij heeft ook geen zin in allerlei functies binnen de KBb, de CPNB of andere clubs. ‘Het zijn old boys networks en iedereen houdt elkaar vast in oude waarden en mores. Ik ben geen politiek dier, zuig me niet in dat soort circuits. Ik heb ook nooit de pretentie gehad dat ik iets van het boekenvak snap, daarvoor beschikte Polare over kundige mensen op alle kritische functies. Maar ik weet wél iets van ondernemen.’
Dynamische krachten binnen het boekenvak lijken echter te worden gedempt door de krachten en structuren die snelle of ingrijpende verandering tegengaan. De grootste en de sterkste hiervan, de vaste boekenprijs, is juist daarvoor bedoeld. Dit systeem van collectieve prijsbinding of interne subsidiëring geeft de boekenbranche stabiliteit en voorkomt dat het boekenaanbod verschraalt. In prijzenoorlogen zouden de kleine boekhandels en uitgeverijen anders ten onder kunnen gaan. En zonder vaste boekenprijs zouden de minder populaire en daarmee vaak literaire of bijzondere titels niet lang kunnen bestaan en niet meer worden uitgegeven. Maar nadelen zijn er ook. Want de vaste boekenprijs maakt het boekenvak rigide.
Meer lezen? Bestel Boekenpaleizen of luchtkasteel.